محراب

محراب مسجد النّبيّ صلي الله عليه و آله الطاهرين

محراب

كلمه حَرب در عربي به معني جنگيدن و مبارزه كردن و كلمه محراب اسم آلت و ابزار آن است كه در عربي بروزن مِفعال مي آيد لذا محراب يعني محل جنگ و مبارزه با شيطان رجيم براي حضور قلب داشتن به هنگام نماز خواندن است و در اصطلاح، طاق‌نمایی در مسجد است که جهت قبله را نشان می ‌دهد و معمولا امام جماعت هنگام نماز در آن می‌ایستد. محراب به شکل کنونی در صدر اسلام وجود نداشت. این مکان جایگزین صفحه سنگی یا چیزی دیگری شده که جهت قبله یا جایگاه نماز پیامبر (ص) را نشان می‌داد. برخی احکام مرتبط با محراب در کتاب‌های فقهی مطرح شده است.

مفهوم

لغت ‌شناسان برای محراب معانی مختلفی مانند صدر مجلس،‌ صدر اتاق و شریف‌ ترین جای مسجد، ذکر کرده‌اند.این واژه در اصلاح طاق‌نمایی در مسجد را گویند که به سمت قبله باشد. برخی درباره سبب نام ‌گذاری آن گفته‌اند: محراب از ریشه حَرب به معنای جنگ گرفته شده و به معنای مکان جنگ انسان با شیطان است.راغب اصفهانی محراب را برگرفته از محراب ‌البیت و به معنای صدر مجلس می‌ داند.

قرآن و روایات

لفظ محراب چهار بار و محاریب (جمع محراب) یک بار در قرآن به معانی جایگاه نماز، عبادتگاه و منزلگاه به کار رفته است. در برخی کتب فقهی شیعه در مبحث احکام مسجد، مباحثی درباره محراب مطرح شده است و در آنجا به روایاتی در این باره اشاره شده است.

تاریخچه

واژه محراب پیش از اسلام در برخی از آیین‌ها برای اشاره به نوعی بنای مذهبی به کار رفته است. به پرستش‌ گاه‌های آیین مهرپرستی در ایران و بین‌النهرین مهرابه یا مهرکده گفته می‌شده است. در برخی کلیساها این مکان به صورت نیم‌دایره در جلوی کلیسا بنا شده است و آن را تابوک می‌ نامند.

در اسلام

ساخت نخستین محراب به شکل طاقچه‌ای با فرورفتگی در دیوار در اسلام را به سال ۸۶ قمري نسبت می ‌دهند عمر بن عبدالعزیز در حکومت ولید بن عبدالملک هنگام تجدید بنای ساختمان مسجدالنبی آن را احداث کرد.برخی نویسندگان احتمال داده‌اند که این طاقچه جایگزین شکلی در مانند برای نشان‌دادن جهت قبله بوده است. بنا بر برخی اسناد، در مسجدالنبی، صفحه‌ای سنگی جایگاه ایستادن پیامبر اکرم به نماز جماعت را نشان می‌ داده است. ابن بطوطه تاريخ نويس اسلامي، ساخت نخستین محراب را در اسلام به دوره عثمان بن عفان نسبت می‌ دهد البته وی اشاره می ‌کند که برخی بنای نخستین محراب در اسلام را به مروان و برخی دیگر به عمر بن عبدالعزیز نسبت می‌ دهند.

معماری

محراب، نمونه‌ای از معماری اسلامی است که به صورت طاق‌نما ساخته می‌شود. در تزیین آن از کاشی ‌کاری، گچ ‌بری و خطاطی استفاده می‌ شود و اطراف آن با آیاتی از قرآن و روایات تزیین می ‌شود. هنرمندان مسلمان، محراب مسجد را زمینه مناسبی برای اجرای هنر خود یافتند تا عبادت‌کننده را در خلوص و صفای درون یاری کنند.
محراب‌های بسیاری در طول تاریخ -بیشتر با گچ‌بری یا کاشی‌کاری ساخته و تزیین شده‌اند که از لحاظ هنری و معماری بسیار برجسته و مشهوری هستند. از جمله محراب‌های معروف می‌ توان به محراب مسجد شیخ لطف‌الله، اصفهان(قرن یازدهم هجری)، محراب مسجد جامع اشترجان (قرن هشتم هجری)، محراب الجایتو در اصفهان (قرن هشتم هجری) اشاره کرد.

احکام

در برخی از کتاب‌های فقهی در مباحث احکام مسجد و نماز جماعت به احکام مرتبط با محراب نیز اشاره شده است. برخی از فقهای شیعه مانند شیخ طوسی، ابن ادریس و سید یزدی ساخت محراب داخلی (به طوری‌که مقداری از فضای داخل مسجد را بگیرد) برای مساجد را مکروه دانسته‌اند. البته شیخ طوسی می‌ گوید که از ساخت محراب منع نشده است. مستند این فقها روایتی است که محراب را به مذبح یهود تشبیه کرده است و می‌گوید هنگامی که محراب‌ها را در مسجد دیدید آنها را بشکنید. محمد تقی مجلسی در توضیح این روایت می‌گوید: مراد، محرابی است که مقداری از فضای داخل مسجد را اشغال نماید و گرنه ساخت محرابی که داخل دیوار بوده و امام جماعت در هنگام نماز قابل مشاهده باشد، اشکالی ندارد.

در برخی مساجد، محراب را اندکی گود کرده‌اند، تا مکان نماز امام جماعت پایین‌تر از مکان نماز مأمومین قرار گیرد. به لحاظ فقهی گودی محراب به این خاطر است که مکان ایستادن امام باید از محل ایستادن مأمومین بلندتر نباشد. از این رو محراب گودتر و پایین‌تر از سطح مسجد ساخته می‌ شود. فلسفه این حکم را رعایت فروتنی امام جماعت نسبت به مأمومین دانسته‌اند. از دیگر احکام مرتبط با محراب مجبور ساختن کسی که سوگند بر او واجب شده از سوی حاکم بر انجام این کار در زمان‌های خاص مانند روز جمعه، روز عید، پس از زوال و پس از نماز عصر و در مکان‌های خاص مانند: کعبه، مقام، مسجد الحرام، مشاهد معظمه، مساجد جامع و مطلق مساجد که محراب هم از جمله‌ی مساجد و مکان‌های مقدّس است.